प्रारंभ-लोकोक्तिषु अष्टमी (८) लोकोक्तिः

प्रारंभ-लोकोक्तिषु अष्टमी (८) लोकोक्तिः 

लोकोक्तिः – नैकं चक्रं परिभ्रमति (अ. 1 सू. 17)

In the textbook it is also explained by the example –  –
सः एकाकी योद्धुं न प्रभवति, यतः …नैकं चक्रं परिभ्रमति

अ) संधि-विच्छेदान्कृत्वा –

1. नैकम्  = न एकम् (“वृद्धि”-स्वर-संधिः)

न एकं चक्रं परिभ्रमति 
सः एकाकी योद्धुं न प्रभवति, यतः …

आ) सामासिक-शब्दानां विग्रहाः, शब्दानां विश्लेषणानि, शब्दार्थाः च –

१. न(= no, not) इति अव्ययम् ।
२. एकम् – “एक” (= one) इतिविशेषणम् । अत्र नपुंसकलिङ्गि । तस्य प्रथमा विभक्तिः एकवचनं च ।

३.चक्रम् – “चक्र” (= wheel) इति नपुंसकलिङ्गि नाम । तस्य प्रथमा विभक्तिः एकवचनं च ।
४. परिभ्रमति – “परि + भ्रम्” (= to revolve, to move about) इति धातुः । तस्य (लटि) वर्तमानकाले प्रथमपुरुषे एकवचनम् ।
५. सः , – “तत्” (= pronoun of third person – he, she, it, they) इति सर्वनाम । अत्र पुंल्लिङ्गि ।तस्य प्रथमा विभक्तिः एकवचनं च ।
६. एकाकी – “एकाकिन्” (= alone) इति विशेषणम् । अत्र पुंल्लिङ्गि ।तस्य प्रथमाप्रथमा विभक्तिः एकवचनं च  । 

७. योद्धुं – “युध्” (= to battle) इति धातुः ।तस्मात् तुमन्तं हेत्वर्थकं क्रियाविशेषणं “योद्धुम्” (= to fight, for fighting) ।अत्र पुंल्लिङ्गि ।तस्य षष्ठी विभक्तिः एकवचनम् ।
८. प्रभवति – “प्र + भू” (= to impress, to win over, to overwhelm) इति धातुः । तस्य (लटि) वर्तमानकाले प्रथमपुरुषे एकवचनम् ।
९. यतः (= because) इति अव्ययम्।

इ) अन्वया: अन्वयार्थाः च –

1. न एकं चक्रं परिभ्रमति = एकं चक्रं नपरिभ्रमति  = A single wheel cannot revolve or move about.
   
2. सः एकाकी योद्धुं न प्रभवति, यतः … (न एकं चक्रं परिभ्रमति) = He alone cannot win over in the battle, because …
   

ई) टीकाः टिप्पण्य: Comments and Notes –

1. Possibly, when composing this सूत्रम्, आचार्य चाणक्य had in mind the chariot रथ, which usually has two wheels.
   
2. The verb परि + भ्रम् can be translated to mean both rotation and revolution.
   
   1. Earth revolves around the sun and rotates about its own axis. The prefix परि is appropriate for both.
      
   2. Potter’s wheel has only rotation. It does do परिभ्रमण.
      
   3. In a circus, they have a single-wheel cycle.
      
3. In the example sentence also, the fight or battle does not imply a duel. In a duel, one has to fight all by
   oneself.
   1. Also, in the example sentence, the pronoun सः implies only such or only that warrior, who cannot impress or overwhelm all by himself.
   2. In महाभारत war there are many examples of warriors, who were capable of overwhelming large enemy-battalions single-handed. The example sentence does not imply any of them.
      

शुभमस्तु ।
-o-O-o-

Advertisements